Pınar Hasret Aytaçlar*
Yaşamı bahşeden ilahlar ile hayat ve rahmetin simgesi olan bitki örtüsü ortasında her vakit bir bağlantı olmuştur. Bu nedenle ilahlara ilişkin tapınak ve kutsal alanlar sıklıkla kutsal bahçe ve korulukları da içerirler. Ormanlık bir toprakta bir kült alanının kurulması ya da bir tapınağa koruluk ya da bahçe eklenmesi geleneği MÖ 3. bin Akdeniz kültürlerine kadar sarfiyat. Örneğin Mısırlılar rablerin, tapınaklarının bahçe ve koruluklarında oturduklarına inanırlardı. Yeryüzünün tanrısal hükümdarları olarak firavunlar da saraylarının etrafında ve içinde bulunan çok büyük bahçelerin keyfini sürerlerdi. Yakındoğu’nun çivi yazılı tabletlerinde sık sık rabler ve bahçeler ortasındaki münasebet yer alır. Asur hükümdarı Ishme-Dagan, kardeşine yazdığı bir mektupta ilah Addu için ardıç ağaçlarıyla dolu bir bahçe yapmayı düşündüğünü söyler. İşaya kitabında Musevi rabbinin tapınağını güzelleştirmek için ağaçlar yetiştirildiği müellif. Rabler ve kahramanlar için kurulan cennet bahçeleri Yunan pagan inancında da Geç Bronz Çağı’ndan itibaren karşımıza çıkarlar. Atlas dağlarının yakınındaki mitolojik bir koruluk Hesperidler bahçeleri ismini taşır. Nar, armut, mersin, dut ve badem ağaçlarıyla dolu olan bu korulukta tanrıça Hera’nın altın elmalarla dolu ölümsüzlük ağacını yetiştirdiğine inanılır.
HAFIZADA EN ÇOK KALAN, İLGİ ALIMLI YERLER
Yunan dünyasında kutsal bahçe ve koruluklara ait bilgilerimiz temel olarak, antik yazılı kaynaklara, arkeolojik kazılara ve yazıtlara dayanır. Bilhassa MÖ 2. yüzyıldan itibaren Romalılar, Yunanistan ve Küçük Asya’da ilhak ettikleri topraklar aracılığıyla, buralarda yaşayan Akdenizli komşularının geleneklerini tanımaya başlamışlardı. Eski Yunan tapınakları ve kutsal alanları da Romalı tarihçilerin ve gezginlerin ilgi alanına girmişti. MS 2. yüzyılda bile Pausanias üzere eğitimli Romalı turistler Yunanistan’daki kutsal korulukları ziyaret ediyorlar ve seyahat rehberlerinde, kesinlikle görülmesi gereken yerler olarak bu koruluklara da yer veriyorlardı. Bizim Yunan koruluklarına ait bilgilerimizin birden fazla da en başta Pausanias olmak üzere, bu Romalıların yapıtlarından kaynağını almaktadır. Kutsal koruluklar, MS 174’de Pausanias’ın seyahat rehberinde “hafızada en çok kalan, ilgi cazip yerler” olarak tanımlanır. Plinius koruluklardaki ağaçların ilahlarla alakasını muharrir: “Değişik tıpta ağaçlar alakalı oldukları yaradana nazaran dikilirler. Örneğin Zeus için meşe, Apollon için defne, Athena için zeytin, Aphrodite (Afrodit) için mersin ve Herakles için kavak…”
MÖ 22’de bir Roma eyaleti haline gelen Kıbrıs’ta, bahçeler ve koruluklarla alakalı rahmet ilahlarına tapınmaya yönelik çok eski ve güçlü bir dinî gelenek vardı. Adanın dinî hayatındaki en kıymetli tanrıça Afrodit idi ve tanrıçanın Paleo Paphos’da (modern Kouklia) yaklaşık MÖ 1200 civarına tarihlenen bir tapınağı bulunmaktaydı. Aşk ve rahmetin tanrıçası Afrodit’in, denizden doğup Kıbrıs kıyılarına çıktığı ve gerisinde çiçek açan bitkiler bıraktığına inanılırdı. Herodot’a nazaran bu çok eski Kıbrıs kültü, kaynağını Yakındoğu’nun rahmet tanrıçası Astarte’ye tapınılan Suriye’den almıştı. Roma devrinde, tanrıçanın şenliği sırasında, antik dünyanın dört bir yanından hacılar bu tapınağa gelir ve merasim alaylarını kıyıdan başlatarak “kutsal bahçe” Hierokepis’de bitirirlerdi.
KUTSAL KORULUKLARDAN AĞAÇ KESMEK YASAK
Kourion’daki Apollon Hylates yani ormanların Apollon’u tapınağı da hacıların geldiği yerlerden biriydi. Buradaki ağaçlar MÖ 7. ya da 6. yüzyıldan beri vardı. Romalı müellif Ailianus MS 2. yüzyılda buradaki geniş koruluktaki yırtıcı hayvanlardan ve bilhassa geyiklerden bahseder. Pausanias’ın anlattığı ünlü koruluklardan biri de Nemea’daki Zeus tapınağında bulunan selvi koruluğudur. Romalı müelliflerden Statius, Atina agorasındaki Oniki Rabler altarını çevreleyen kutsal zeytin ve defne koruluğunu anlatır. Antik yazarlarda geçmeyen lakin arkeolojik hafriyatlar aracılığıyla bilgi sahibi olduğumuz koruluklar da bulunur. Bu alanları, fidan ekim sıraları ve kimilerinde ağaç fidanları için kullanılan seramik saksıların da bulunduğu ekim çukurları sayesinde tanırız. Epigrafik kaynaklar, yani yazıtlar da tapınakların sahip olduğu geniş yerlere ait bilgiler içerdikleri için bize yardımcı olurlar. Örneğin MS 4. yüzyıla ilişkin, Sicilya’daki Herakleia’da bulunmuş bir yazıt zeytinlikler, bağlar ve korulukları içeren tapınak topraklarının listesini içermekteydi. Bu yerler kiraya verilmişti ve kiracılar üzüm bağlarını ve ağaçları yetiştirmek ve bakımını yapmaktan ve yaşlanıp eser vermeyenleri yenileriyle değiştirmekten sorumluydular. Yazıtlar çoklukla tapınak yerlerinin kullanımına ait düzenlemeleri içeren evraklar olarak kıymet taşırlar. Kutsal koruluklardan ağaç kesmeyi ya da kereste almayı yasaklayan düzenlemeleri fakat yazıtlar aracılığıyla öğrenebiliyoruz.
DOKUNULMAZLIK VE İLTİCA ALANLARI
Yunan ve Roma kültürlerinde kutsal koruluklar, kutsal olmayan alanlardan işaretlenerek ayrılmışlardır. Ölümlüler burada, tanrısal olana tapar ve onunla irtibata geçerler. Yunanca ayırmak ya da işaretlemek manasına gelen “temnein” fiilinden türeyen “temenos” sözü, bir duvar ya da hudut taşıyla öbür yerlerden ayrılmış olan kutsal alan manasına gelir. Roma dinî yasalarında da bir arazinin mülkiyeti consecratio aracılığıyla ritüeller eşliğinde yaradana aktarılır ve böylelikle buraya seküler olanın girmesi engellenir. Bu alanlarda yalnızca ağaçlar değil, içinde yaşayan tüm canlılar kutsaldır. Burada yaşayan bir geyik, avcıların saldırısından uzak olacaktır. Kutsal koruluğa sığınan bir insan da tıpkı o geyik üzere dokunulmazdır. Zira bu alanlar, rablerin adaletsizliğe karşı koruyuculuğunu ihsan ettiği topraklar sayılırlar. Bu nedenle de yüzyıllar boyunca iltica yerleri olmuşlardır. Atina’daki Oniki Rabler altarı ve koruluğu buna en düzgün örnektir. MÖ 519’da Plataialılar Thebai’den korunmak için buraya sığınarak kendilerini Atina muhafazası altına almışlardı. Bu alan 5. ve 4. yüzyıllar boyunca tekraren dokunulmazlık ve iltica alanı olarak kullanıldı.
Koruluklarda kutsallığı korumak için ağır cezalar içeren düzenlemeler oluşturulmuştur. Ağaç kesmek, kereste almak ya da korulukta hayvan otlatmak üzere aksiyonlar ağır bir halde cezalandırılır. Bu ceza birtakım durumlarda idam cezası bile olabilmektedir. Kurban ayinleri, dini ritüeller ve şenlikler sırasında buraya kimlerin ne halde girebilecekleri kurallarla belirlenir. Koruluklara şenlik sırasında giriş için cinsiyet kuralı vardır. Mesela Aigion’daki Hera ve Megalopolis’deki Demeter koruluklarına yalnızca bayanlar girebiliyordu. Geronthrai’daki Ares koruluğu ise yalnızca erkekler içindi. Artemis Karyatis’in koruluğunda genç bayanlar tanrıçanın heykelinin etrafında klasik bir dans gerçekleştiriyorlardı. Pyraia korusunda ise yalnızca erkekler şenlik düzenliyordu. Phokis yakınındaki Myonia korusundaki bir altar üzerinde ilahlara sunular geceleyin yapılıyordu. Tıpkı koruluklar üzere, tek bir ağaç da kutsal sayılabiliyordu. Atina’nın kırsal kısmındaki çiftliklerde bulunan kimi zeytin ağaçları kutsanmıştı ve bunlardan çıkartılan zeytinyağı büyük Panathenaia şenliğinde ödül olarak veriliyordu. Bu ağaçları kesen biri vefat cezasına çarptırılırdı. Kimi ağaçlar bir kutsal alan ya da altarla bağlantısı nedeniyle kutsaldı. Tegea’daki Pan tapınağının yanında büyüyen bir meşe ağacına tapınılmaktaydı. Arkadia’da bulunan dev bir sedir ağacı, içine Artemis’in ahşap bir figürini yerleştirildiği için kutsal sayılıyordu. Samos’daki Hera kutsal alanında vaktinin en yaşlısı sayılan iki ağaç, bir söğüt ve bir hayıt ağacı, burada Hera tapınağının inşa edilmesinden çok uzun vakit evvel kutsal olarak tapınım görmekteydi. Dodona’da Zeus’un meşesine tapınılmakta, yapraklarının rüzgârda çıkardığı hışırtı kahinlere geleceği fısıldamaktaydı.
Korulukların tek işlevi dinî değildi ve aslında hiç de uhrevi olmayan fonksiyonları de vardı. Aslında her koruluk bir gelir kaynağı idi. Kimi durumlarda tümüyle kiralanabilen bu yerlerdeki ağaçların meyveleri kullanılır, kerestesinden faydalanılırdı. Bağların üzümlerinden şarap, zeytinlerinden zeytinyağı elde edilir ve elbette elde edilen gelirin tamamı tapınağa giderdi.
TEK BİR AĞAÇ BİR KENTİ, BİR ÜLKEYİ TEMSİL EDEBİLİYORDU
Koruluklar, yalnızca tapınakların kutsallığını perçinleyen gizemli yerler ya da gelir getiren topraklar olmanın ötesinde diğer manalar da tabir etmekteydi. Bazen bir koruluk, hatta tek bir ağaç bir kenti, bir ülkeyi temsil edebiliyordu. Forum Romanum’da büyüyen bir incir ağacı, Roma’nın kuruluş mitosuyla irtibatlı olarak tapım görüyordu. Zira bu ağaç, Roma’nın kurucuları Remus ve Romulus’un, altında bir kurt tarafından emzirildiği ağacı temsil ediyordu. Ne vakit pörsümeye başlasa bu bir işaret olarak kabul edilir ve ağacın rahipler tarafından tekrar yetiştirilmesi gerekirdi. Plinius’a nazaran Romulus ile alakalı bir ilah olan Quirinus’un kutsal alanı kentin en eski tapınaklarından birine sahipti ve bu tapınağın önünde iki kutsal mersin ağacı bulunuyordu. Biri, senato varolduğu surece büyüyüp serpilecek olan ayrıcalıklı sınıfın, yani “patricilerin meşesi”, oburu ise halkın tesirinin senato kararlarına baskın geldiği sonraki vakitlerde büyüyüp gelişen “pleblerin meşesi” idi. Bu tapınağın ayrıyeten büyük bir koruluğu da vardı.
KORULUKLAR SİYASİ GÜCÜN BİR GÖSTERGESİ
Kutsal koruluklar ve onları temsilen ağaçlar, bazen, bulundukları kentin simgesi de sayılabiliyorlardı. Örneğin Vespasianus ve Titus’un, 69’daki Yahudi ayaklanmasının bastırılmasının akabinde darp edilen kimi sikkelerinin art yüzünde, tek bir hurma ağacı motifi Judaea eyaletinin sembolü olarak bulunuyordu. Koruluklar, bölgedeki tanrısal gücü temsil ettiğinden, bu alanlara yapılan dış ataklar da bu güce darbe indirmek manasına gelmekteydi. Mesela MÖ 639’da Elam’da bulunan kutsal korulukları Asurbanipal’in ordusu yok etmiş ve bunu kayda almıştı: “Onların, içine asla bir yabancının giremeyeceği, sonlarını aşamayacağı kutsal koruluklarına benim askerlerim girdiler, gizemlerini gördüler ve yakıp yıktılar.” MÖ 201’de Pergamon’a saldıran Makedonyalı Philippos V, ordusuna kentin baş tanrıçası ve Attalid krallık hanedanının koruyucusu olan Athena Nikephoros’un kutsal alanındaki ağaçları kesmelerini emretmişti. Çok çarpıcı bir öbür örnek, Atina’nın dış mahallelerindeki gymnasionların ve kutsal korulukların bulunduğu eğitim alanlarının Romalı General Sulla tarafından yıkılması idi. Platon’un “Akademia”sı ve Aristoteles’in “Lykeion”u Atina’nın dışında, kutsal korulukların bulunduğu alanın ortasında yer alan eğitim merkezleriydi. Sulla’nın saldırısı da bu eğitim ve kültür kentinin onuruna ve Atina’nın ruhuna karşı yapılmış yabanî bir akındı. Atina ise, yavaş da olsa, koruluklarını yine yetiştirip, gymnasionlarını tekrar inşa ederek kendini düzgünleştirdi. Çok geçmeden bu koruluklar, adeta kültürün ve ilmin barbarlık karşısındaki gücünün birer simgesi olarak, eğitimli Romalıları cezbetmeye ve tarihinde hiç olmadığı kadar ziyaretçi ağırlamaya başladı.
Korulukları yakıp yıkmak kadar, sıfırdan oluşturmak da siyasi gücün bir göstergesi idi. İleride Roma’nın birinci imparatoru Augustus olacak olan Octavianus, MÖ 31’de, Antonius ve Kleopatra’yı yendiği Actium savaşını kutlamak ve kutsamak üzere, kuzeybatı Yunanistan’daki bir Roma kasabası olan Nikopolis’de bir defne koruluğu oluşturdu. Bu koruluk ve kutsal alan, Mars, Neptün ve Apollon’a adanmıştı. Ağaçları ise şahsen Octavianus, kendisinin esirgeyici yaradanı olduğuna inandığı Apollon’a uygun olarak seçmişti.
Anlıyoruz ki, kutsal koruluklar tapınaklar, kentler ve yöneticiler için hem maddi hem de sembolik bedelleriyle çok değerli alanlardı. Pekala, sanki sıradan bir insan için ne tabir ediyorlardı? Örneğin Lidya’nın ücra bir dağ köyünde yaşayan birinin, hayvanlarını otlatarak geçimini sağlamaktan diğer bir gailesi olmayan bir çobanın hayatında nasıl bir manası vardı kutsal koruluğun? Kendisine ilişkin olmayan, içine giremediği, gölgesinden bile faydalanamadığı bu alanlar, aslında dört bir yandan dinî yasaklarla çevrilmiş hayatındaki bir öbür “girilmez”in simgesi olmaktan öte bir mana taşıyor muydu? Bu soruyu, Lydia’nın kuzeydoğusunda, kırsalda bulunmuş bir yazıt bizim için cevaplıyor.
MS geç 2. yüzyıla ilişkin bu yazıtta, Perkos isimli köyde yaşayan çoban Eumenes’in başına gelenler yazıyor. Bu küçük köyün mahallî ilahları ve Zeus’a adanmış kutsal bir koruluğu vardı. Köyün maddeleri ilahlar tarafından çoktan belirlenmişti. Bunlara uymayanlara ise cezayı direkt ilah veriyordu. Ya da öteki bir deyişle, başına bir felaket gelen ya da hastalanan herkes bunun tanrısal bir ceza olduğuna inanmaktaydı. Cezanın nedeni işlenen bir günah olmalıydı. Tüm ömrün dinî kurallarla çevrelendiği bir yerde, kendi halinde bir çobanın bile kesinlikle bir günahı olurdu. Eumenes de günün birinde, hayvanlarını kutsal ormanın el değmemiş lezzetli otlarına salıverdiği için günah işlemişti. Artık de yapması gereken bu günahının kefaretini ödemek ve kabahatini taş üzerine yazarak herkese ilan etmekti. Yaradanın gücünü övmesi ve günahının cezasını çeken bir çoban olarak herkese ibret olması gerekiyordu:
“Perkenoi İlahları daima itaatsizlik yapan şahıslara Zeus Oreites’in kutsal ormanına hayvan sokmamalarını evvelden bildirdikleri halde buna itaat edilmedi. İlahlar Eumenes oğlu Eumenes’i cezalandırdılar ve İlah onu ölümcül bir duruma soktu. Fakat Tykhe bana umut verdi. Perkos’daki Nemesisler yücedir!”
Eumenes, günahının kefaretini ödeyerek ölümcül hastalığından kurtulabildi mi bilmiyoruz. Ancak Eumenes’in köyündeki koruluğun, erişilmez kutsallığını, rabbin ziyan veren gücünden korkanlar sayesinde yüzyıllar boyunca koruduğundan emin olabiliriz.
*Ege Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi, Eskiçağ Lisanları ve Kültürleri Kısmı