* Orhan Pamuk
Dayanita Singh ile 2011 de Hindistan’da tanıştım. Fotoğraflarından daha evvel de haberdardım. O birinci tanışmamızda Dayanita yapıtlarının kimilerini dikkatle gösterdi bana. Goa’da bir devir Ocak ve Şubat aylarında yazı yazmak için kiraladığım evimden otomobille bir saat uzaklıktaki, onun “benim Goa’daki köyüm” dediği konutundaki atölyedeydik. Dayanita arşiv işleri (archive work) dediği şeyin şimdi başlarındaydı. Bir atölye üzere hatırladığım yarı karanlık odada biz siyah beyaz fotoğraflara bakarken, gerideki bir terastan devam etmekte olan küçük bir partinin, Dayanita’nın konutunda verdiği yemekli davetin kalabalığının uğultusu geliyordu (Kiran Desai, Amitav Gosh). Az evvel meskenin yakınlarındaki bir bataklıkta gezinen timsahtan kelam edilmişti. Karanlık ve lacivert bir gece vardı dışarıda. İçeride yarı karanlıkta siyah beyaz fotoğraflara baktıkça çok eski ve çok tanıdık birtakım anılar canlanıyordu içimde… Hayır, “hatıralar” sözü yetersiz. İçimde canlanan şey anıların verdiği bir histi ve fotoğraflar güya bu duyguyu saptamak için çekilmişlerdi.
Bu duyguyu tanım etmek için yazdığım bu yazıda Dayanita Singh’in birtakım fotoğraflarının bende uyandırdığı “hatıra” izleniminin nedenlerini araştırmak istiyorum birinci. Bu birebir vakitte bu fotoğrafçının duyarlığıyla benim ilgilerimden bahsetmek demek.
Tozlu olmasalar da tozlu üzere gözüken bu kurşuni karton, demir, eskimiş, solmuş kâğıt yığınlarının siyah beyaz fotoğrafları bana “hafızanın dokusu” (texture of memory) diyebileceğim bir şeyin varlığını hissettiriyor.
“Hafızanın dokusu” ile neyi hayal ediyorum? İster eski eşyaları, taşları, kap kacağı koruma edelim, ister kalıcı olacaklarını sandığımız renkli fotoğraflar yaptırıp bir kenara koyalım, ister üzerine yazı yazdığımız her kâğıt modülünü itinayla biriktirelim (ben o denli biriyim, mesela), ister fotoğrafın ve dijital hafızaların sonsuzluğuna saflıkla inanalım, geçmişi korumak ve koruma etmek imkânsız bir efordur. Ancak buna karşın Dayanita Singh’in fotoğraflarının gösterdiği üzere “geçmişi müdafaa çabamızı” gösteren şeyleri yani eski yapıtları, dokümanları, evrakları bugün bize göründükleri üzere saptamak, hatırlamak uğraşımızın ne kadar candan ve ne kadar “kutsal” olduğunu hissettirir bize. (Dini mevzu ve yapılarla çok az ilgilenmesine karşın Singh’in kamerasının bize sunduklarında dini ve mistik bir yan vardır.) Hafızalarımızdan pek bir şey kalmaz geriye; tahminen bizler bile anıların detayından değil, onların bugünkü şeylerin içlerinde sıkışmış havasından-halesinden- (aura) hoşlanırız. Anıların şeylerden biriktirdiği hale/aura elbette bizde bir hüzün/melankoli uyandırır. Tıpkı eski Yunan, Roma kalıntılarına, terkedilmiş anıtlara bakmak üzere. Bu kirli, tozlu, renksiz evrakları “güzel” bulmamızın nedeni, Singh’in hünerli kamerası sayesinde onların içlerimizde birikmiş melankoliyi ortaya çıkarmasıdır.
Bu melankoli ile eski depolarda, mahzenlerde, arşiv odalarında kâtiplik eden bireylerin yüzleri, gölgeleri tıpkı karede saptandığında arşiv odalarının bizde uyandırdığı hüznün aslında bir hayat biçimi ile ilgili olduğunu da sezeriz. Dayanita Singh’in fotoğraflarından saptamaya çalıştığım his üzere, bir de hayata karşı alçakgönüllü bir hal, bir geriye çekiliş, vakit karşısında herşeyin boşluğuna karşı vakarlı (dignified) bir direniş sezilir.
Dosya Odası isimli kitaptan aldığım fotoğraftaki evraklarla çevrili memur bayanın duruşu mesela. Etrafındaki eskimiş kâğıt yığınları, iple sarılı belge tomarları, raflar dolusu kâğıtlar içinde yaşayan memurenin optimist gülümseyişinde, yaptığı Kafkaesk işin aslında makul ve gerekli olduğunu bize hissettiren bir yan var. Şayet Kafka’nın romanları, (Dava, Şato) öncelikle erişilmez ve anlaşılmaz bir devlet ve iktidar ile insanın bağını araştıran birer alegori iseler, Dayanita Singh’in yapıtında de devlet ve bürokrasiyle ilgili Kafkaesk bir yan vardır.
Öte yandan Singh’in fotoğraflarında bu şiirsel ve alegorik duyarlık kadar “gerçekçi” (realist) bir vurgu da görüyorum ben. Bu fotoğraflara benim üzere büyülenerek bakanlar, arşiv odalarında, demir dolapların içlerinde ve üstlerinde yığınlar halinde görülen sararmış eski kâğıtların kokusunu da alırlar.(
Çürüyen, eskiyen arşivler ve Singh’in fotoğrafları konusunda bir yazısında Aveek Sen Hindistan devlet arşivlerine kendi özel kokusunu veren birinci şeyin kâğıt üretiminde kullanılan pirinç hamuru (rice-paste) olduğunu hatırlatır bize. “Ev tozu akarı” (house dust mites) dediğimiz görünmez böcekler pirinç hamurunu iştahla yiyip üzerlerinde delikler açar ve vakitle arşiv odalarını görünmez kâğıt taneciklerinden yapılmış bir kâğıt tozu bulutu ile doldururlar. Singh’in arşiv fotoğraflarının üst kısımlarında gördüğümüz devlet dairelerinin şaşmaz işareti pervanelerin serin esintisi ya da öksüren birisi bile (arşivlerde öksürmemek imkânsızdır), böcekler ve vakitle toz haline gelmiş bu eski kâğıtları paramparça etmeye kâfi.
Kısa müddette en sağlıklı kişiyi bile astımlı yapan Hindistan arşivlerine kendi özel kokusunu veren öbür şey Muson yağmurlarından sonraki sel baskınlarıdır. Islanmış evraklar kendi hallerine bırakılırsa tuhaf bir mantar ve nem kokusu sarar evrak odalarını. Dokümanlar, tek tek dışarı çıkarılıp (neredeyse imkânsız bir iştir bu) güneşte kurutulursa, ırmakların gübreli çamuru ile yapış yapış balık balçığı diyebileceğimiz bir şeyin kokusu (smell of river-muck and fish slime) çıkar ortaya.
Bu hususları Benim Adım Kırmızı isimli romanımda nakkaşlara tartıştırdığım (pirinç hamurunun İstanbul’daki karşılığı farelerin bayıldığı yumurtalı Arap zamkıdır/ Arabic gum) için değil sırf, çocukluğumda annem ve ağabeyimle gittiğim devlet dairelerinde gibisi kokuları kokladığım için de seviyorum.
Annem ve ağabeyimle 1960’lı yıllarda Ankara ve İstanbul’da aşı kâğıdı yahut tapu dokümanı almak ya da nüfus kütüğüne kayıt yaptırmak için gittiğimiz Türkiye Cumhuriyeti’nin devlet dairelerinde de birebir dolapları, birebir büyük defterleri, zarf ve evrak yığınlarını görürdüm. Buralarda “devlet” denen canavarımsı ve muazzam varlığın sihrini, okulda, askeri merasimlerde ya da Cumhuriyet Bayramı kutlamalarında hissettiğimden çok daha derin bir formda çocuk aklımla hissederdim. Devleti devlet yapan şey öncelikle asker ve polis değil, bu evraklar, bu kayıtlar, bu eski kâğıtlar ve evraklardı. Eski binalarda çürüyen bütün bu kayıtlar ve evraklar ile bizlerin istenildiği üzere uyumlu bir hayatımız yoksa, mesela benim aşı kâğıdım ya da daha sonra olacağı üzere askerlik dairesindeki kayıdımda bir eksik-bir yanlış varsa, işte o vakit polisler ve askerler beni cezalandırmaya geleceklerdi. Yani devletin gücünün birinci kaynağı yüzyıllardır tutulan bu kayıtlardı, askerler ve polisler değil. Devlet dairelerindeki kâtiplerin birden fazla vakit bizlere sert bir üslupla buyruk verir üzere konuşmaları, işlerin daima aykırı gitmesi, her vakit evraklarda bir eksiğimiz ve bir yanlışımız olması da devletin güçlü, bizlerin zayıf olduğu hissini beslerdi. Bu kâğıtlar, dokümanlar yığını, tıpkı asitli kâğıda basılmış eski gazeteler üzere altmış yetmiş yılda bir kâğıt tozuna dönüşse bile bizlerden daha güçlüydü. Tahminen de bu yüzden bu fotoğraflar bende bir hatıra izlenimi uyandırıyordu.
Dayanita Singh’in arşiv işleri (archive work) dediği fotoğraflarının halesi onun öteki fotoğraflarına da bulaşır. Bunu en âlâ Singh’in Bhavan Müzesi (Museum Bhavan) ismini verdiği ve bir kutuda topladığı küçük kitapçıklardaki fotoğraflara bakarken anlayabiliriz. Bütün bu eski makinalar, kazanlar, depolar, fırınlar, eski baskı makinaları (printing press), ne iş gördüğü kolay anlaşılmaz aletler de devlet arşivlerinden yayılan tıpkı haleyle sarılmışlardır güya. Elbiseci, eczacı yahut şapkacı dükkânlarında, konut içlerinde, mobilyalar, eşyalar, fotoğraflar, portreler, duvarlar ortasında, masaların üzerinde, pencereden görülen görünümde da tıpkı haleyi hissederiz. Bu hale Dayanita Singh’in fotoğraflarının bir çeşit imzası olan yumuşak ve tatlı bir ışıkla birleşince, objektifin gördüğü dünyanın mantığı daha güçle ortaya çıkar.
Dayanita Singh de çerçevelenmiş şeyleri, camlar gerisinden gözüken eşyaları, müzeleri, vitrinleri seviyor.
Bhavan Müzesi’nde yer alan küçük bir kitapçıktaki, mevzuları, müzeler, vitrinler, camekânlar ve çerçevelenmiş şeyler olan yirmi altı fotoğrafa (Vitrinler Müzesi – Museum of Vitrines) bakarken Dayanita Singh’in dünyasında müzelerden çıkma (museum like) bir şey olduğunu açık bir halde görüyorum.
Evrak odaları ve arşivlerden gelen bir ışık ve çerçeveleme zevki ve üslubu, Singh’in, Hindistan’ın üst sınıflarının meskenlerinde “Küçük Hanımlar Müzesi” (Little Ladies Museum) ismini verdiği portrelerde ve Erkekler Müzesi (Museum of Men) ismini verdiği kitapçıktaki fotoğraflarla da ahenk halindedir.
Sanki Hindistan’ın sınırsız kalabalıklarını, bitmez tükenmez trafiğini ve gürültüsünü, güçlü güneşi ve kendi özel tarihini derinden hissedebilmek için, havası bunların tam karşıtı olan yerlere, buzlu camlarla, tülller ve perdelerle, kapalı , yarı açık pencerelerle, gece, sis ve gölgelerle korunmuş iç yerlere çekilmesi gerekir kişinin. Buralarda, tıpkı bütün bir ülkenin tarihinin, siyasetinin, hafızasının dokusunu gösteren eski evrak odaları üzere, dışardaki gürültünün, hayatın karmaşasının ve çatışmaların kendisi değil, onlardan kopuk fakat tuhaf bir ışık altında onları hatırlatan birtakım eşyalar-bazı şahıslar görürüz. Şeylerden güya bir sessizlik sızar. Lakin bize hem bütün Hindistan’ı hem de bütün geçmişi ve evrak odalarının halesini-aurasını hatırlatan şey, Dayanita Singh’in kamerasının hünerle gördüğü ve bu büyük fotoğrafçının imzası olan o özel ışıktır.
* Bu yazı The Guardian’da yayınlanmıştır…